Το ενδοκανναβινοειδές σύστημα (endocannabinoid system) ή ενδογενές σύστημα κανναβινοειδών (endogenous cannabinoid system), το όνομά του οποίου προέρχεται από το φυτό που σχετίζεται με την ανακάλυψή του, είναι αναμφισβήτητα ένα «άγνωστο» στους περισσότερους βιολογικό σύστημα του ανθρώπινου οργανισμού.

Της Βασιλικής Τριάντη, Ενδοκρινολόγος MD, MSc, cPhD, www.endokrinologos-diavitologos.gr

Οι περισσότεροι γνωρίζουν ότι υπάρχουν 11 κύρια συστήματα οργάνων στο ανθρώπινο σώμα. Μεταξύ των οποίων το κυκλοφορικό, το αναπνευστικό, το ουροποιητικό, το αναπαραγωγικό, το σκελετικό, μυϊκό, νευρικό, το ενδοκρινικό, λεμφικό και πεπτικό σύστημα. Όλα αυτά τα συστήματα αποτελούν το ανθρώπινο σώμα.  Μήπως γνωρίζετε, επίσης, ότι το ανθρώπινο σώμα διαθέτει και το ενδοκανναβινοειδές σύστημα; Πιθανότατα όχι! Κι όμως, το ενδοκανναβινοειδές σύστημα έχει χαρακτηριστεί ως «το σημαντικότερο φυσιολογικό σύστημα, που εμπλέκεται στη διατήρηση της ανθρώπινης υγείας».

Σε αντίθεση με το κυκλοφορικό σύστημα, το αναπνευστικό σύστημα ή το μυοσκελετικό σύστημα που έχουν πολύ συγκεκριμένες λειτουργίες όπως η παροχή αίματος, η χρήση οξυγόνου κλπ, το ενδοκανναβινοειδές ρυθμίζει τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν όλα τα άλλα συστήματα στο σώμα, προκειμένου να διατηρηθεί η ομοιόσταση – η κατάσταση ισορροπίας και η βέλτιστη λειτουργία.

Μέσα από άμεσες και έμμεσες δράσεις, τα ενδοκανναβινοειδή είναι γνωστό ότι διαμορφώνουν και επηρεάζουν μια ποικιλία φυσιολογικών συστημάτων, όπως η όρεξη, ο πόνος, η φλεγμονή, η θερμορύθμιση, η ενδοφθάλμια πίεση, η αίσθηση, ο έλεγχος μυών, η ενεργειακή ισορροπία, ο μεταβολισμός, η υγεία του ύπνου,  ανταμοιβή, διάθεση και μνήμη.

Υπάρχουν ενδοκανναβινοειδή σε όλο μας το σώμα: στον εγκέφαλο, στα ζωτικά όργανα, στους συνδετικούς ιστούς, στα κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος και των αδένων και  εκτελούν διάφορες λειτουργίες σε κάθε ιστό του σώματος, αλλά πάντα με τον ίδιο στόχο, αυτόν της διατήρησης ενός σταθερού εσωτερικού περιβάλλοντος παρά τις εξωτερικές διακυμάνσεις, μέσω της ομοιόστασης.

Ένα παράδειγμα από τις βασικές λειτουργίες των ενδοκανναβινοειδών είναι η αυτοφαγία. Αυτή είναι μια κυτταρική διαδικασία, επικουρούμενη από το ενδοκανναβινοειδές σύστημα, μέσω της οποίας το κύτταρο διαχωρίζει ένα τμήμα του περιεχομένου του για να αφομοιωθεί και να ανακυκλωθεί. Η διαδικασία αποτελεί ένα σημαντικό μέρος της μακροζωίας του κυττάρου, του επιτρέπει να διατηρήσει μια ισορροπία μεταξύ της σύνθεσης και υποβάθμισης και έχει κεντρικό ρόλο στον αγώνα κατά του καρκίνου, όπου αναγκάζουμε τα κακοήθη κύτταρα να τρώνε τον εαυτό τους. Η αφαίρεση των καρκινικών κυττάρων είναι ένα κρίσιμο μέρος της προώθησης της ομοιόστασης και της επιβίωσης του οργανισμού.

Τα ενδοκανναβινοειδή και τα κανναβινοειδή μπορούν επίσης να βρεθούν στα σημεία όπου τα συστήματα του σώματος συναντώνται, διευκολύνοντας την επικοινωνία μεταξύ των διαφορετικών τύπων κυττάρων. Για παράδειγμα, γύρω από μια περιοχή τραυματισμού, τα κανναβινοειδή εκτελούν έναν ρόλο στην επιβράδυνση της απελευθέρωσης των ευαισθητοποιητών και των ενεργοποιητών, βοηθώντας να σταθεροποιηθούν τα κύτταρα των νεύρων για την πρόληψη της ενεργοποίησης τους και ηρεμώντας τα τοπικά ανοσοκύτταρα στο να αναστείλουν την απελευθέρωση ουσιών που προκαλούν φλεγμονή.

Όλες αυτές οι λειτουργίες εξυπηρετούν ένα κεντρικό στόχο: να ελαχιστοποιηθεί η βλάβη και ο πόνος. Υπό την έννοια αυτή, λόγω των περίπλοκων λειτουργιών του, τόσο στο ανοσοποιητικό όσο και στο νευρικό σύστημα, το ενδοκανναβινοειδές σύστημα είναι μια γέφυρα μεταξύ του μυαλού και του σώματος.

Καθώς μεσολαβούν στην κυτταρική ομοιόσταση, τα κανναβινοειδή μπορεί να έχουν επίδραση στο πώς βλέπουμε και αλληλεπιδρούμε με το εξωτερικό περιβάλλον. Είναι προφανές ότι κοινωνικά τα κανναβινοειδή μπορούν να αλλάξουν την ανθρώπινη συμπεριφορά, σε πολλές περιπτώσεις, προωθούν ιδιότητες όπως το χιούμορ και η δημιουργικότητα, σε συνδυασμό με την επιθυμία να μοιραστούμε. Είναι πιθανό ότι επηρεάζοντας τη νευρογένεση και τη νευρωνική πλαστικότητα, τα κανναβινοειδή  μπορούν επηρεάσουν την ικανότητα ενός ατόμου στο να είναι ανοιχτόμυαλο και να βγαίνει από τον περιορισμό των τρόπων σκέψης και τις παγιωμένες συνήθειες συμπεριφοράς.

Τι είναι οι υποδοχείς κανναβινοειδών;

Υπάρχουν περίπου 20.000 άρθρα και μελέτες γραμμένες για τα κανναβινοειδή, έτσι ώστε θα μπορούσε κάποιος να σκεφτεί ότι ήδη γνωρίζουμε όλα όσα υπάρχουν εκεί για να ξέρουμε, αλλά στην πραγματικότητα, υπάρχουν μεγάλα κενά στις γνώσεις μας. Ειδικότερα, η κατανόηση του τρόπου που τα κανναβινοειδή, τα κύτταρα και τα άλλα συστήματα αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, είναι ελλιπής.

Όλα τα είδη σπονδυλωτών, μαζί με τα καλαμάρια της θάλασσας και τα νηματώδη, έχουν κοινού τύπου ενδοκανναβινοειδές σύστημα, το οποίο είναι απαραίτητο για την ικανότητά τους να προσαρμόζονται στις δραματικές αλλαγές στο περιβάλλον. Μέσα από τη σύγκριση των γενετικών αλλαγών στους υποδοχείς κανναβινοειδών σε ένα ευρύ φάσμα από είδη του ζωικού βασιλείου, οι επιστήμονες ήταν σε θέση να εκτιμήσουν ότι το ενδοκανναβινοειδές σύστημα εξελίχθηκε αρχικά περίπου 600 εκατομμύρια χρόνια πριν.

Γνωρίζουμε ότι υπάρχουν υποδοχείς κανναβινοειδών στις κυτταρικές μεμβράνες σε όλο το σώμα και ότι μπορεί να υπάρχουν τόσοι πολλοί από αυτούς τους υποδοχείς που είναι περισσότεροι από οποιοδήποτε άλλο τύπο υποδοχέων. Όταν αυτοί οι υποδοχείς λαμβάνουν διέγερση, ένας αριθμός φυσιολογικών διεργασιών ενεργοποιούνται.

Οι ερευνητές έχουν βρει μέχρι τώρα ένα ζεύγος από υποδοχείς κανναβινοειδών: τον CB1 οποίος βρίσκεται σε αδένες, συνδετικούς ιστούς, δομές νεύρων και στα όργανα και τον CB2 που είναι πιο κοινός στο ανοσοποιητικό σύστημα. Μερικοί ερευνητές έχουν σημειώσει, επίσης, ότι μπορεί να υπάρχει και ένας τρίτος υποδοχέας κανναβινοειδών που ακόμη δεν έχει ανακαλυφθεί!

Μπορεί, η κάνναβη να μας βοηθήσει να αποκρούσουμε τις ασθένειες και να εξασφαλίσουμε μια καλή υγεία;

Τα φυτοκανναβινοειδή (phytocannabinoids) είναι χημικές ουσίες που βρίσκονται στα φυτά και είναι γνωστό ότι εργάζονται σε υποδοχείς κανναβινοειδών. Η πιο γνωστή από αυτές τις ουσίες είναι η δέλτα-9-τετραϋδροκανναβινόλη ή THC, αλλά οι ερευνητές ενδιαφέρονται ολοένα και περισσότερο και για άλλες ουσίες, όπως η κανναβιδιόλη και κανναβιόλη για τις δυνατότητές τους στην προώθηση της ευημερίας.

Τα περισσότερα από αυτά τα φυτοκανναβινοειδή έχουν ληφθεί από το φυτό της κάνναβης, αλλά μη ψυχοδραστικά κανναβινοειδή έχουν βρεθεί και σε άλλα βότανα, συμπεριλαμβανομένης και της echinacea purpura. Είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι το ίδιο το φυτό της κάνναβης χρησιμοποιεί τα κανναβινοειδή που παράγει, συμπεριλαμβανομένης και της THC, για να καταπολεμήσει τις ασθένειες που το προσβάλλουν και για να διατηρήσει την ίδια του την υγεία.

Τα κανναβινοειδή έχουν αντιοξειδωτικές ιδιότητες και αυτές βοηθούν στη διαφύλαξη της δομής των φυτών από την υπεριώδη ακτινοβολία, εξουδετερώνοντας τις ελεύθερες ρίζες που παράγονται από τις ακτίνες UV. Είναι γνωστό ότι οι ελεύθερες ρίζες προωθούν τη γήρανση, τον καρκίνο και την κακή ανάκτηση από ασθένεια στον άνθρωπο και τα αντιοξειδωτικά που περιέχονται σε ορισμένα φυτά έχουν θεωρηθεί εδώ και καιρό ένα χρήσιμο φυσικό συμπλήρωμα στον αγώνα για την πρόληψη των ελεύθερων ριζών.

Είναι επίσης δυνατή η παραγωγή κανναβινοειδών σε ένα εργαστήριο. Η ναμπιλόνη, ένα ανάλογο της THC, και η μια μορφή συνθετικής THC, έχουν και οι δύο εγκριθεί από την FDA για χρήση στη θεραπεία της ναυτίας. Οι γιατροί έχουν βρει επίσης ότι αυτά τα φάρμακα είναι χρήσιμα στη θεραπεία καταστάσεων όπως οι ημικρανίες και ο χρόνιος πόνος. Ένα ευρύ φάσμα από συνθετικά κανναβινοειδή ερευνώνται σήμερα σε μελέτες πάνω σε ζώα, μερικά από τα οποία έχουν μια δραστικότητα 600 φορές μεγαλύτερη από αυτήν της THC.

Η επιστήμη των κανναβινοειδών συνεχίζει να κάνει συναρπαστικές ανακαλύψεις, αλλά ένα πράγμα είναι σαφές: ένα αποτελεσματικό σύστημα ενδοκανναβινοειδών είναι ένα ουσιαστικό συστατικό για την ευημερία μας. Έτσι λοιπόν το ερώτημα που τίθεται είναι για το αν είναι δυνατό για μας να ενισχύσουμε ή να επηρεάσουμε το ενδοκανναβινοειδές μας σύστημα μέσα από την λήψη συμπληρωμάτων κάνναβης ή κανναβινοειδών;

Μπορεί, άραγε, η κάνναβη να μας βοηθήσει να αποκρούσουμε τις ασθένειες και να εξασφαλίσουμε μια καλή υγεία μέσω της διέγερσης ενός αρχαίου, πολυδαίδαλου συστήματος που υπάρχει μέσα μας;

Υπάρχει έρευνα που δείχνει ότι οι μικρές δόσεις κανναβινοειδών που παίρνουμε από την κάνναβη μπορεί να προκαλέσουν παραγωγή από το ενδοκανναβινοειδές σύστημα του σώματος και να οδηγήσουν στη δημιουργία περισσότερων υποδοχέων κανναβινοειδών. Αυτό μπορεί να βοηθήσει στο να εξηγηθεί το γιατί οι χρήστες κάνναβης συχνά δεν βιώνουν κάποιες επιδράσεις παρά μόνο μετά από δύο με τρία χρόνια χρήσης, καθώς το σώμα χρειάζεται χρόνο για να χτίσει επαρκείς σε αριθμό υποδοχείς κανναβινοειδών. Μια αύξηση των υποδοχέων αυξάνει και την ευαισθησία του ατόμου στα κανναβινοειδή, δίνοντας στο άτομο ένα υψηλότερο σημείο αναφοράς για την διέγερση του ενδοκανναβινοειδούς του συστήματος.

Θα μπορούσε να πει κανείς ότι  μικρές δόσεις κάνναβης μπορεί να λειτουργήσουν ως ένα τονωτικό για αυτό το ουσιαστικό ενδοθεραπευτικό μας σύστημα. Σε αντίθεση με τα συνθετικά παράγωγα της κάνναβης, τα φυτικά έκδοχα μπορεί να περιέχουν πάνω από 100 κανναβινοειδή, τα οποία αλληλεπιδρούν συνεργικά, παράγοντας λιγότερες παρενέργειες από ότι θα είχε μόνη της η απομονωμένη THC. Τα στοιχεία που παρασχέθηκαν από την επιστήμη και από τους χρήστες δείχνουν σαφώς ότι η φυτική κάνναβη μπορεί να υπερηφανεύεται για ανώτερη ποιότητα από αυτά που παράγονται συνθετικά στο εργαστήριο ως εναλλακτική λύση.

Το τελικό συμπέρασμα είναι ότι η τροφοδότηση του ενδοκανναβινοειδούς μας συστήματος είναι ένας καλός τρόπος για την προώθηση της ευημερίας και της καθημερινής υγείας! Στο μέλλον, ίσως και σε 20 χρόνια από τώρα, τα φάρμακα με βάση την κάνναβη ενδέχεται να έχουν εξέχουσα θέση στην παγκόσμια φαρμακοποιία και πάλι.

Ο μηχανισμός δράσης των κανναβινοειδών

Συμπερασματικά τα φάρμακα κάνναβης λειτουργούν τόσο αποτελεσματικά λόγω του ενδοκανναβινοειδούς συστήματος, ΕΚΣ (endocannabinoid system, ECS), που είναι παρόν σε όλους τους ανθρώπους και σε πολλά ζώα. Το σύστημα αυτό αποτελείται από μια σειρά από υποδοχείς που έχουν ρυθμιστεί έτσι ώστε να δέχονται μόνο κανναβινοειδή, ειδικά την τετραϋδροκανναβινόλη και την κανναβιδιόλη. Δεν υπάρχει αρκετή έρευνα που να έχει γίνει για τα άλλα κανναβινοειδή, όπως η κανναβινόλη (CBN) και η cannabigerol καθώς και σε πολλά άλλα (υπάρχουν πάνω από 85 κανναβινοειδή που έχουν ανακαλυφθεί μέχρι τώρα), ώστε να γνωρίζουμε πολλά για τους μηχανισμούς δράσης τους. Αυτό το σύστημα, που αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της φυσιολογίας μας, ανακαλύφθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1990 από τον Ισραηλινό ερευνητή Dr. Ralph Mechoulam, ο οποίος κατέγραψε επίσης και την THC ως το κύριο δραστικό συστατικό της κάνναβης στις αρχές του 1960. Το Ισραήλ υπήρξε ένα από τα πιο προοδευτικά έθνη πάνω στην έρευνα της κάνναβης και διαθέτει σήμερα ένα από τα πιο προηγμένα προγράμματα ιατρικής κάνναβης στον κόσμο.

Η έρευνα του Dr. Μechoulam που τελικά άλλαξε τον κόσμο, ανακάλυψε δύο κύριους υποδοχείς κανναβινοειδών, τον CB1 και τον CB2, που αποτελούν σημεία κλειδιά τόσο για τα ενδοκανναβινοειδή που το σώμα μας παράγει με φυσικό τρόπο όσο και για τα φυτοκανναβινοειδή (δηλ. τα κανναβινοειδή φυτικής προέλευσης), όπως η THC και η CBD.

Οι οργανισμοί μας στην πραγματικότητα παράγουν ενδοκανναβινοειδή με ένα παρόμοιο μηχανισμό που το σώμα μας παράγει φυσικές ναρκωτικές ουσίες, όπως πχ. τις. Ανακαλύπτεται ότι οι οργανισμοί μας δεν έχουν μόνο υποδοχείς για τα κανναβινοειδή,  αλλά ότι τα παράγουν εσωτερικά. Το επόμενο βήμα ήταν να καταλάβουμε το πώς αυτό επηρεάζει τη λειτουργία του σώματός μας. Η τρέχουσα έρευνα δείχνει ότι η THC κλειδώνει ειδικά με τον υποδοχέα CB1. Ως εκ τούτου, είναι υπεύθυνη για την αίσθηση της μέθης που είναι και η πιο γνωστή πτυχή της κάνναβης. Από θεραπευτική άποψη, το πιο σημαντικό αποτέλεσμα είναι ότι διαμορφώνει και μετριάζει την αντίληψη του πόνου. Για παράδειγμα, αν αγγίξουμε με ένα δάχτυλό μας μια καυτή σόμπα θα σταλεί ένας ηλεκτρικός παλμός που θα πάει από το δάχτυλο προς τον εγκέφαλο. Ο εγκέφαλος απαντά, “ωχ, ζεστό” και τραβάμε το δάχτυλο μας μακριά. Το ότι η THC μετριάζει τον πόνο, δεν σημαίνει ότι αφήνουμε το δάχτυλό μας πάνω στην σόμπα, αλλά ότι η ένταση της οδυνηρής αίσθησης του καψίματος μειώνεται όταν η THC είναι παρούσα στους υποδοχείς CB1. Αυτός ο μηχανισμός δράσης είναι ο λόγος που τα πλούσια σε THC φάρμακα είναι τόσο περιζήτητα από τους ανθρώπους με έντονα θέματα πόνου.

Νέοι Ορίζοντες στη Θεραπεία

Η κάνναβη και τα ναρκωτικά είναι επίσης συν- αγωνιστές, πράγμα που σημαίνει ότι κάθε ένα από αυτά μεγεθύνει την επίδραση του άλλου. Αυτό επιτρέπει στους ανθρώπους να λαμβάνουν χαμηλότερες δόσεις να εξακολουθούν να έχουν αποτελέσματα. Επιπλέον, οι CB1 υποδοχείς δεν είναι παρόντες στο τμήμα του εγκεφάλου που ρυθμίζει την καρδιακή συχνότητα και την αναπνοή, έτσι σε αντίθεση με τα ναρκωτικά, δεν υπάρχει κάποια θανατηφόρα δόση για την THC, επιτρέποντας σε κάποιον να καταναλώνει όσο χρειάζεται για να έχει τα ανακουφιστικά της αποτελέσματα.

Οι υποδοχείς CB2 βρίσκονται κυρίως στο ανοσοποιητικό σύστημα με την υψηλότερη συγκέντρωση τους να εντοπίζεται στην σπλήνα. Υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ότι οι υποδοχείς θα μπορούσαν επίσης να είναι παρόντες σε μικρά τμήματα των βασικών γαγγλίων του εγκεφάλου ή σε δεσμίδες νεύρων. Και πάλι, η έλλειψη ολοκληρωμένης έρευνας μας έχει αφήσει χωρίς τη απαραίτητη γνώση που θα έπρεπε να είναι ευρέως διαθέσιμη για να προχωρήσουμε παραπέρα. Οι υποδοχείς CB2 κλειδώνουν με την CBD και λειτουργούν ως ένας αντι- φλεγμονώδης παράγοντας.

Οι ανοσο-τονωτικές λειτουργίες του CB2 έχουν πολύ λίγο γίνει κατανοητές καθώς η έρευνα για την CBD μόλις τώρα ξεκινά. Τα οφέλη των πλούσιων-σε-CBD σκευασμάτων, με τις αντι-σπασμωδικές ιδιότητες τους, είναι μία από τις πιο συναρπαστικές και ελπιδοφόρες περιοχές της ιατρικής έρευνας στην κάνναβη που τρέχει σήμερα. Ένα από τα άλλα αποτελέσματα της CBD είναι ότι μετριάζει τις επιπτώσεις της THC. Κυριολεκτικά πετάει την THC έξω από τον CB1 υποδοχέα, έτσι ώστε αν κάποιος βιώνει μια THC δηλητηρίαση, μια ισχυρή δόση CBD μπορεί να αντισταθμίσει αυτές τις επιπτώσεις.

Το μέλλον των πλούσιων-σε-CBD φαρμάκων είναι σχεδόν απεριόριστο.